समाजसंवाद – डॉ.आशा अशोक ब्राह्मणे
मुलांची सहनशीलता कमी होण्याची कारणे, परिणाम आणि उपायाबद्दल चर्चा करणे आवश्यक
child psychology आधुनिक तंत्रज्ञानाच्या युगात, जीवनाची गती झपाट्याने वाढली आहे. डिजिटल युगात मुलांना भरपूर संधी आणि सुविधा मिळत असल्या तरीही, त्यांची मानसिक आणि भावनिक विकासात काही अडचणी निर्माण होत आहेत. या वातावरणात, सध्याच्या मुलांमध्ये सहनशीलतेचा अभाव जाणवतो. मुलांची सहनशीलता कमी होण्याची कारणे, त्याचे परिणाम, आणि त्यावर उपाय याबद्दल चर्चा करणे आवश्यक आहे. आजच्या काळात मुलांना तत्काळ समाधानाची सवय लागली आहे. स्मार्टफोन, इंटरनेट, आणि तत्काळ मिळणाऱ्या माहितीमुळे त्यांची धैर्य आणि सहनशीलता कमी होत आहे. त्यांना कोणत्याही गोष्टीची प्रतीक्षा करण्याची किंवा त्यासाठी मेहनत घेण्याची सवय राहत नाही. लहानसहान अडचणींना तोंड देताना किंवा संकटांचा सामना करताना त्यांची सहनशीलता कमी होते.
कारणे
तंत्रज्ञानाचा अतिरेक – सतत इंटरनेट आणि सोशल मीडियाचा वापर, गेम्स, आणि तत्काळ उत्तर मिळवण्याची सवय मुलांमध्ये सहनशीलतेचा अभाव निर्माण करते.
अधिक आरामदायक जीवनशैली – आजच्या पालकांनी आपल्या मुलांना सर्व सुविधा उपलब्ध करून दिल्यामुळे मुलांना काही गोष्टींसाठी संघर्ष करावा लागत नाही.
वाढत्या शैक्षणिक आणि सामाजिक स्पर्धा – शैक्षणिक आणि सामाजिक स्पर्धेमुळे मुलांच्या मानसिक ताणात वाढ होते, ज्यामुळे त्यांची सहनशीलता कमी होते.
पालकांची व्यस्त जीवनशैली – व्यस्त जीवनशैलीमुळे पालक मुलांसोबत पुरेसा वेळ घालवू शकत नाहीत, ज्यामुळे मुलांना मार्गदर्शनाची कमतरता भासते.
सहनशीलतेचा अभाव – असलेल्या मुलांना त्यांच्या वैयक्तिक, शैक्षणिक, आणि सामाजिक जीवनात विविध समस्यांचा सामना करावा लागतो.
मानसिक ताण आणि तणाव – लहानसहान समस्यांनाही ताणतणाव निर्माण होतो, ज्यामुळे मानसिक आरोग्य धोक्यात येते.
स्वावलंबनाचा अभाव – सहनशीलतेच्या अभावामुळे मुलांना स्वावलंबी होण्याची क्षमता कमी होते.
नकारात्मकता – निराशा, क्रोध, आणि असमाधान यांचा प्रभाव वाढतो, ज्यामुळे सकारात्मक दृष्टिकोनाचा अभाव जाणवतो.
सामाजिक कौशल्यांचा अभाव – मुलांना सामाजिक कौशल्ये आणि संघर्ष व्यवस्थापनाची कला शिकण्याची संधी कमी मिळते.
शिक्षणावर दुष्परिणाम – सहनशीलतेचा अभाव मुलांच्या सर्वांगीण विकासासाठी
हानिकारक ठरू शकतो.तसेच मुलांच्या शैक्षणिक जीवनावर अनेक दुष्परिणाम घडवतो.
काही महत्त्वाचे दुष्परिणाम खाली नमूद केले आहेत.
शैक्षणिक प्रगतीत कमतरता – सहनशीलतेच्या अभावामुळे मुलांची एकाग्रता कमी होते आणि ते शैक्षणिक कार्यात अपेक्षित कामगिरी करू शकत नाहीत. परीक्षेच्या तणावामुळे त्यांना अभ्यासावर लक्ष केंद्रित करता येत नाही, त्यामुळे त्यांचे गुण कमी होतात.
सोशियल फोबिया आणि आत्मविश्वासाचा अभाव – शाळेतील तणावग्रस्त वातावरणात सहनशीलतेचा अभाव असलेल्या मुलांना इतरांसमोर आपले विचार मांडणे कठीण जाते. अशा मुलांना वर्गात प्रश्न विचारण्यास भीती वाटते त्यामुळे त्यांच्या शंकांचे निरसन होत नाही, ज्यामुळे त्यांचा आत्मविश्वास कमी होतो आणि शैक्षणिक प्रगतीला अडथळा निर्माण होतो.
अनुत्तीर्ण होण्याची शक्यता – सहनशीलतेच्या अभावामुळे मुलांना शैक्षणिक तणावाचा सामना करण्याची क्षमता कमी होते, आणि सततच्या तणावामुळे त्यांना अनुत्तीर्ण व्हावे लागते, ज्यामुळे त्यांच्या शैक्षणिक जीवनात मोठे आव्हान निर्माण होते.
उपाय
सध्याच्या मुलांमध्ये सहनशीलता वाढवण्यासाठी काही उपाय करणे आवश्यक आहे.
तंत्रज्ञानाचा मर्यादित वापर – मुलांना तंत्रज्ञानाचा संतुलित वापर करण्यासाठी प्रोत्साहित करणे.
समय व्यवस्थापन – मुलांना वेळेचे महत्त्व समजावून देणे आणि त्यांच्या दिनक्रमात शिस्त आणणे.
धैर्य आणि संयमाचे धडे – विविध शैक्षणिक आणि सामाजिक उपक्रमांमध्ये मुलांना सहभागी करून घेणे.
सकारात्मक दृष्टिकोन – पालकांनी आणि शिक्षकांनी मुलांना सकारात्मक दृष्टिकोन आणि मानसिक स्थिरता यांचे धडे देणे.
सध्याच्या काळात मुलांमध्ये सहनशीलतेचा अभाव जाणवणे हा एक गंभीर प्रश्न आहे. या समस्येचे निराकरण करण्यासाठी पालक, शिक्षक, आणि समाज यांचे सहकार्य आवश्यक आहे. मुलांना धैर्य, संयम, आणि सहनशीलता यांचे महत्त्व समजावून देणे आवश्यक आहे. त्यांना सकारात्मक दृष्टिकोन आणि मानसिक स्थिरता वाढवण्यासाठी प्रोत्साहित करणे हे आपले कर्तव्य आहे . शिक्षणाच्या माध्यमातून सहनशीलता वाढवण्यासाठी विविध अध्यापन पद्धतींचा वापर करणे आवश्यक आहे, जसे की समस्या-आधारित शिक्षण, शारीरिक आणि मानसिक आरोग्याचे शिक्षण, सर्जनशीलता आणि कला शिक्षण. मुलांना धैर्य, संयम, आणि सहनशीलता यांचे महत्त्व शिकवून त्यांना शैक्षणिक तणावाचा सामना करण्यासाठी सक्षम बनवणे आवश्यक आहे.
शिक्षक, पालक, आणि समाज यांनी एकत्र येऊन मुलांच्या सहनशीलतेच्या विकासासाठी प्रयत्न केले पाहिजेत. शाळेत आणि घरात सकारात्मक वातावरण निर्माण करून, मुलांना त्यांच्या तणावग्रस्त परिस्थितींचा सामना करण्यासाठी प्रोत्साहित करणे आवश्यक आहे. यामुळे मुलांची शैक्षणिक कामगिरी सुधारेल व त्यांचा आत्मविश्वास वाढेल, आणि त्यांना भविष्यातील आव्हानांचा सामना धैर्याने आणि संयमाने करता येईल.
भविष्याचा विचार –
मुलांच्या सहनशीलतेचा विकास हा त्यांच्या शैक्षणिक, सामाजिक, आणि भावनिक यशासाठी एक महत्त्वपूर्ण घटक आहे. सहनशीलता वाढवण्याच्या उपाययोजना आणि कार्यक्रमांची अंमलबजावणी केल्यास मुलांची शैक्षणिक गुणवत्ता सुधारेल, आणि ते मानसिक आरोग्यदृष्ट्या अधिक सक्षम बनतील. त्यामुळे, सहनशीलतेचा अभाव दूर करून एक समर्थ आणि धैर्यशील पिढी घडवणे हे आपल्या सर्वांचे कर्तव्य आहे.
(लेखिका मुंबई महानगरपालिका शाळेतील आदर्श शिक्षिका आहेत)
