समाजवार्ता | २९ जून | सोमनाथ पुंड

(India news) भारतीय समाज ही जगातील एक अद्वितीय बहुभाषिक रचना आहे. आपल्या देशात ७८० पेक्षा अधिक भाषा अस्तित्वात असून त्यातील अनेक भाषा आजही दैनंदिन व्यवहाराचा भाग आहेत. याच भाषिक समृद्धीवर आपली ओळख उभी आहे. मात्र अलीकडील काळात केंद्र सरकारकडून हिंदी भाषेला प्राधान्य देणाऱ्या धोरणांमुळे “हिंदी सक्ती” ही संकल्पना चर्चेचा गंभीर विषय बनली आहे.

(India news) भाषा आणि सक्ती, मूलतः विसंगत : भाषा ही मानवी अभिव्यक्तीचं नैसर्गिक साधन आहे. ती संवाद, संस्कृती आणि ओळखीचा पाया आहे. कोणतीही भाषा सक्तीने शिकवता येत नाही. भाषाशास्त्रात मान्यता आहे की, भाषा शिकवण्यासाठी भावनिक समज, सामाजिक स्वीकार आणि प्रेरणा आवश्यक असते. सक्ती केल्यास त्या भाषेविषयी नकारात्मकता आणि अस्वीकार निर्माण होतो.

जगप्रसिद्ध भाषाशास्त्रज्ञ Joshua Fishman म्हणतात –

“Language loyalty cannot be created through compulsion; it must grow through acceptance.”

(India news) भारतातील बहुभाषिकतेची खरी ओळख : भारत हे “एक देश – अनेक भाषा – एक ओळख” असं तत्त्व मानणारा देश आहे.

संविधानाने २२ भाषांना अधिकृत मान्यता दिली आहे आणि त्याखालोखाल हजारो बोली आणि प्रादेशिक भाषांचा वापर होतो. हिंदी ही एक महत्त्वाची भाषा आहेच, परंतु इतर भाषांच्या अस्तित्वावर तिचं वर्चस्व लादणं हा भाषिक अन्याय ठरतो.

शिक्षणात मातृभाषेचे स्थान : UNESCO आणि भारताची नवी शिक्षणधोरण (NEP 2020) दोन्ही सांगतात की, शिक्षण मातृभाषेतून झाल्यास मुलाचा बौद्धिक आणि सामाजिक विकास अधिक परिणामकारक होतो.

मात्र काही राज्यांमध्ये हिंदीतून शिक्षण सक्तीने देण्याच्या हालचाली शैक्षणिकदृष्ट्या चुकीच्या आहेत. अशा धोरणांमुळे मुलांचं शिक्षणातलं स्वाभाविक नातं तुटतं.

भाषावर्चस्ववाद विरुद्ध भाषिक सहअस्तित्व : ‘एक देश – एक भाषा’ ही संकल्पना लोकशाहीच्या विरोधात असून ती अधिनायकवादी प्रवृत्तीचं लक्षण मानली जाते. भारतासाठी “एकता ही विविधतेत आहे” हे तत्त्व अधिक योग्य आणि शाश्वत आहे. सर्व भाषांना समान संधी, सन्मान आणि वापराचं स्वातंत्र्य मिळणं हीच खरी एकसंघता आहे.

लोप पावत चाललेल्या भाषांचे संकट : भारतामध्ये आज सुमारे १९० भाषा लोप पावण्याच्या मार्गावर आहेत. या भाषांमध्ये स्थानिक ज्ञान, संस्कृती, औषधशास्त्र, लोककथा आणि पर्यावरणविषयक अनुभवांचं मोठं भांडार आहे. हिंदीसारख्या प्रमुख भाषेची सक्ती लघु भाषांचं अस्तित्वच धोक्यात आणते.

ऐतिहासिक पृष्ठभूमी : १९६५ मध्ये तामिळनाडूत हिंदी सक्तीविरोधात तीव्र आंदोलन झालं होतं. आजही दक्षिण भारत, महाराष्ट्र, आणि पूर्वोत्तर राज्यांमध्ये हिंदीच्या सक्तीविरोधात स्पष्ट जनभावना दिसते. ही ऐतिहासिक पार्श्वभूमी लक्षात घेतल्यास, एकसूत्री भाषा धोरण राबवणं समाजात फूट निर्माण करू शकतं.

भाषा प्रेमाने जपा, सक्तीने नव्हे : भारताच्या एकतेचा पाया म्हणजे विविध भाषांचं सहअस्तित्व. हिंदी शिकणं हे पर्याय असायला हवा पण इतर भाषांचा विसर पडू नये. शिक्षण मातृभाषेतून आणि संवाद बहुभाषिक असावा. प्रत्येक भाषेचा सन्मान म्हणजे भारतीय लोकशाहीचा आदर्श.