कलासंवाद | २२ सप्टेंबर | रयत समाचार
(World news) “कर चले हम फ़िदा जानो-तन साथियो, अब तुम्हारे हवाले वतन साथियो…” हे शब्द ऐकताच प्रत्येक भारतीयाच्या मनात एकाच वेळी अभिमान, वेदना आणि प्रेरणा दाटून येते. १९६२ च्या भारत-चीन युद्धानंतर तयार झालेल्या आणि १९६४ मध्ये प्रदर्शित झालेल्या चेतन आनंद यांच्या हक़ीक़त या चित्रपटामध्ये हे गीत घेतले होते. या चित्रपटातील लडाखच्या युद्धभूमीवर भारतीय जवानांनी दिलेल्या बलिदानाचे हे जिवंत चित्रण आहे. गीताचे शब्द सुप्रसिद्ध उर्दू शायर कैफी आज़मी यांनी लिहिले असून, संगीतकार मदन मोहन यांच्या सुरांनी आणि मोहम्मद रफी यांच्या आवाजाने ते अमरत्व पावले. आजही राष्ट्रभक्तीच्या गीतांमध्ये या गीताचे स्थान सर्वोच्च मानले जाते. २६ जानेवारी, १५ ऑगस्टला हे अमरगीत हमखास वाजविले जाते.
(World news) हे गीत केवळ एक फिल्मी गाणे नसून एका संपूर्ण पिढीच्या बलिदानाचे साक्षीदार आहे. “कट गए सर हमारे तो कुछ ग़म नहीं, सर हिमालय का हमने न झुकने दिया” या ओळी भारतीय सैनिकांच्या महान धैर्याचे प्रतिक आहेत. मरणासमोर उभे राहूनही “अब तुम्हारे हवाले वतन साथियो” अशी ज्योत पेटवणारे हे गीत शौर्याचा आणि कर्तव्याचा संदेश देते.
कैफी आज़मी यांचा जन्म १४ जानेवारी १९१९ रोजी उत्तर प्रदेशातील आझमगढ़ जिल्ह्यातील मिज़वान या गावात झाला. त्यांचे मूळ नाव अथर हुसेन रिज़वी होते. लहानपणीच त्यांना उर्दू शायरीची ओढ लागली आणि किशोरवयातच त्यांनी गझल लिहिण्यास सुरुवात केली. पुढे ते प्रोग्रेसिव्ह रायटर्स मूव्हमेंट (प्र.ले.सं) शी जोडले गेले आणि समाजवादी, श्रमिकवर्गाच्या हक्कांसाठी त्यांच्या लेखणीतून आवाज उठला.
(World news) त्यांच्या शायरीत प्रेम, करुणा, विद्रोह, समाजातील असमानता, तसेच राष्ट्रप्रेमाचे सूर एकत्र ऐकू येतात. कैफी आज़मी हे केवळ साहित्यिक नव्हते, तर ते सामाजिक चळवळीतील कार्यकर्ते होते.
कैफी आज़मी यांनी केवळ काव्यलेखनच केले नाही, तर हिंदी चित्रपटसृष्टीलाही समृद्ध केले. कागज़ के फूल, हक़ीक़त, हीर रांझा, गर्म हवा, कथा अशा चित्रपटांसाठी त्यांनी गाणी, पटकथा किंवा संवाद लिहिले. विशेषतः गर्म हवा या चित्रपटाच्या पटकथेतून त्यांनी फाळणीच्या जखमा आणि भारतीय मुस्लिम समाजाचे वास्तव उत्तमरीत्या उलगडले. त्यांच्या गीतांनी हिंदी चित्रपटगीतांमध्ये साहित्यिक दर्जा आणला. हक़ीक़त मधील “कर चले हम फ़िदा…” हे गीत तर भारतीय सैनिकांच्या बलिदानाचे प्रतीक बनले.
कैफी आज़मी यांना त्यांच्या साहित्यिक आणि चित्रपटसृष्टीतील योगदानासाठी अनेक पुरस्कार लाभले. १९७४ मध्ये त्यांना पद्मश्री सन्मान मिळाला. याशिवाय साहित्य अकादमी पुरस्कार, राष्ट्रीय चित्रपट पुरस्कार, तसेच अनेक राज्य व संस्थांकडून गौरव करण्यात आला.
कैफी आज़मी यांच्या आयुष्यात शौकत आज़मी या रंगभूमी व चित्रपट अभिनेत्रीचा आधार होता. त्यांच्या कन्या शबाना आज़मी या हिंदी चित्रपटसृष्टीतील आघाडीच्या अभिनेत्रींपैकी एक आहेत, तर त्यांचा मुलगा बाबा आज़मी हे छायाचित्रकार-दिग्दर्शक म्हणून प्रसिद्ध आहेत.
त्यांचे कौटुंबिक आयुष्यही कला, साहित्य आणि सामाजिक जबाबदारीशी घट्ट जोडलेले होते. त्यांच्या घराण्यातून आलेला वारसा पुढेही भारतीय कलाक्षेत्राला समृद्ध करत आहे. आज देशभक्तीच्या संकल्पना वेगवेगळ्या स्वरूपात व्यक्त होत असल्या, तरी कैफी आज़मींचे हे गीत आपल्याला मूळ प्रश्नाकडे घेऊन जाते “देशासाठी आपण काय करू शकतो?” हे गाणे केवळ स्मरण नाही, तर नवी पिढीला प्रेरणा देणारा दीपस्तंभ आहे.
“ज़िंदगी मौत से मिल रही है गले” किंवा “अब तुम्हारे हवाले वतन साथियो” अशा ओळी आजही तरुणाईला त्याग, सेवा आणि देशप्रेमाचा संदेश देतात.
“कर चले हम फ़िदा…” हे गीत आणि त्यामागील शायर कैफी आज़मी यांचा वारसा भारतीय साहित्य-संगीतात चिरकाल अमर राहणार आहे. हे गीत ऐकताना आपल्याला सैनिकांचे बलिदान, शायराचे शब्दशक्ती आणि संगीतकार-गायकांचा आत्मा हे तिन्ही अनुभवायला मिळतात. राष्ट्रप्रेमाच्या या गीताचा संदेश आजही तितकाच प्रभावी आहे, पुढेही राहील.
