सकल भारतीयांना समता, स्वातंत्र्य, न्याय आणि बंधुता यांचा आधार देणारे आपले संविधान जगातील ‘सर्वश्रेष्ठ’ राज्यघटनांपैकी एक

समाजसंवाद | २५ जानेवारी | सॅम्युअल वाघमारे

(india news) भारतीय संविधान (constitution of india) हा आपल्या देशाचा आत्मा. सकल भारतीयांना समता, स्वातंत्र्य, न्याय आणि बंधुता यांचा आधार देणारे आपले संविधान जगातील सर्वश्रेष्ठ राज्यघटनांपैकी एक आहे. २६ जानेवारी हा दिवस भारताच्या इतिहासात एक महत्त्वाचा टप्पा, कारण याच दिवशी १९५० साली भारतीय संविधान अंमलात आणले गेले. हा दिवस प्रजासत्ताक दिन म्हणून सर्वत्र साजरा केला जातो. मात्र, आजच्या काळात संविधानाचे महत्त्व नव्याने समजून घेणे, त्याप्रमाणे वागणे आणि त्याचा आदर राखणे हे प्रत्येक भारतीयाचे आद्य कर्तव्य.

(india news) महामानव भारतरत्न डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्या नेतृत्वाखाली घटना समितीने २६ नोव्हेंबर १९४९ रोजी भारतीय संविधान स्वीकारले. मात्र, त्याची अंमलबजावणी २६ जानेवारी १९५० रोजी करण्यात आली. या ऐतिहासिक घटनेने भारत देशाने खऱ्या अर्थाने एक सार्वभौम लोकशाही प्रजासत्ताक म्हणून स्वतःची ओळख निर्माण केली. भारतीय संविधानाने आपल्या देशाला सामाजिक न्याय, आर्थिक समता, आणि राजकीय स्थैर्य यांचा पाया घालून दिला.

भारतीय संविधानात ३९५ अनुच्छेद, १२ परिशिष्टे, आणि २५ भाग असून, जानेवारी २०२० पर्यंत राज्यघटनेत ४४८ कलमे आहेत. ही जगातील सर्वांत मोठ्या संविधानांपैकी एक आहे. या संविधानात प्रत्येक घटकाचा समावेश केला आहे, जेणेकरून कोणताही समाज उपेक्षित राहू नये.

 संविधानाच्या प्रास्ताविकेत भारताची मुख्य उद्दिष्टे स्पष्टपणे नमूद केली आहेत :

• सार्वभौम – भारत स्वतंत्र आणि स्वतःच्या निर्णय घेणाऱ्या देशाचा दर्जा राखतो.

• समाजवादी – आर्थिक विषमता दूर करून समाजातील प्रत्येक घटकाला समान संधी दिली जाईल.

• धर्मनिरपेक्षता – कोणत्याही धर्माला शासनाचे विशेष स्थान न देता सर्व धर्मांना समान अधिकार दिले जातील.

• लोकशाही गणराज्य – लोकांच्या निवडलेल्या प्रतिनिधींमार्फत देशाचा कारभार चालविला जाईल.

भारतीय संविधानाचे प्रास्ताविक हे केवळ लेखी दस्तऐवज नाही, तर ते भारतीय लोकशाहीच्या मुलभूत तत्त्वांचे प्रतिनिधित्व करते. प्रास्ताविकेतील उद्दिष्टे सामाजिक न्याय, स्वातंत्र्य, समता आणि बंधुतेची वचनबद्धता अधोरेखित करतात. या मूल्यांमुळेच भारताची लोकशाही प्रणाली मजबूत बनली आहे. प्रास्ताविकेतील सर्वात महत्त्वाची बाब म्हणजे “आम्ही भारताचे लोक…” हा शब्दप्रयोग. तो भारतीय संविधानाची एक समर्पक ओळख निर्माण करतो, कारण तो भारतातील प्रत्येक नागरिकाला संविधानाशी जोडतो. यामध्ये समावेश, एकता, आणि समानतेचा भाव दिसून येतो.

(india news) आजच्या काळात संविधानाचे महत्व समजावून घेणे, त्याप्रमाणे वागणे आणि ते सर्वसामान्य नागरिकांपर्यंत पोहोचवणे, ही काळाची गरज आहे. अनेक लोक अजूनही संविधानातील तत्त्वे, हक्क आणि कर्तव्यांबाबत अनभिज्ञ आहेत.

(india news) संविधान साक्षरतेचा अभाव हा लोकशाहीतील एक मोठा अडथळा आहे. संविधानाविषयी जनजागृती निर्माण करण्यासाठी शालेय स्तरावर तसेच सामाजिक पातळीवर प्रयत्न करणे गरजेचे आहे. प्रत्येक घरात संविधानाचे वाचन आणि त्याविषयी चर्चा झाली पाहिजे. यामुळे संविधानाच्या मूल्यांची रुजवात होईल आणि नागरिकांचे कर्तव्य आणि जबाबदारीबाबत जागृती होईल.

(india news) भारतीय संविधान हा आपल्या देशातील सर्वोच्च कायदा आहे. त्याचा अपमान म्हणजे देशद्रोह होय. परंतु, काही घटनांमध्ये संविधानाच्या प्रतिचे जाळणे किंवा त्यातील मूल्यांना नाकारण्याचा प्रयत्न होताना दिसतो. अशा घटनांमुळे समाजात फूट पाडण्याचा प्रयत्न होतो, आणि लोकशाहीचे महत्त्व कमी होते. मागे काही समाजकंटकांनी संविधानाची प्रत जाळली, काही ठिकाणी संविधान प्रत विटंबनेच्या घटना घडल्या, ज्या ज्या वेळेस अश्या घटना घडतात त्या वेळेस फक्त आंबेडकरी समाजच त्याचा विरोध करतांना दिसतो, इतर त्याचा साधा निषेध देखील व्यक्त करत नाहीत. खरे तर या घटना केवळ संविधानाचा अपमान नव्हे, तर संपूर्ण देशाच्या एकात्मतेवर झालेला आघात आहे. अशा प्रकारच्या घटनांना कठोर कारवाईसह विरोध करणे ही सरकार आणि सामान्य जनतेची जबाबदारी आहे.

संविधानावर हल्ला म्हणजे केवळ एक दस्तऐवज नष्ट करणे नव्हे, तर लोकशाहीच्या मूल्यांवर प्रश्नचिन्ह उपस्थित करणे होय. संविधान साक्षरतेचा पाया शालेय शिक्षणातून घालणे गरजेचे आहे. आजची पिढी उद्याच्या भारताची जबाबदारी सांभाळणार आहे. त्यामुळे शाळांमध्ये संविधानाचे अध्यायन एक संस्कार म्हणून शिकवले गेले पाहिजे. संविधानाच्या तत्त्वांचा आदर, त्याची अंमलबजावणी, आणि त्याविषयी जागरूकता निर्माण करणे हे शिक्षण व्यवस्थेचे प्राथमिक उद्दिष्ट असावे. युवकांनी संविधानाच्या अभ्यासातून केवळ हक्कांची जाणीव करून घेणे महत्त्वाचे नाही, तर त्यातील कर्तव्येही तितकीच महत्त्वाची आहेत. संविधानाने आपल्याला दिलेल्या अधिकारांचा योग्य उपयोग करणे आणि त्याचबरोबर आपल्यावर असलेल्या जबाबदाऱ्यांची पूर्तता करणे, ही खरी देशभक्ती आहे.

भारतीय संविधान हे केवळ कायद्यांचा संच नाही, तर ते सामाजिक परिवर्तनाचे साधन आहे. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी संविधान तयार करताना शोषित, वंचित आणि उपेक्षित समाज घटकांना मुख्य प्रवाहात आणण्यासाठी त्याचा उपयोग केला. संविधानाने समाजातील प्रत्येक घटकाला समान अधिकार दिले आहेत. तथापि, समाजात अजूनही विषमतेची भावना शिल्लक आहे. काही लोकांना संविधान हे आपले वाटत नाही, कारण ते त्यांच्यावरील सामाजिक वर्चस्वाला आव्हान देते. अशा विषमतावादी प्रवृत्तींचा सामना करण्यासाठी संविधानाच्या प्रचार-प्रसाराबरोबरच सामाजिक समता प्रस्थापित करण्यासाठी प्रयत्न करणे गरजेचे आहे.

भारतीय संविधान समृद्ध आणि सर्वसमावेशक असले तरी त्यासमोरील आव्हानेही कमी नाहीत.

• संविधानाविषयी अनभिज्ञता : आजही अनेक नागरिक संविधानातील मूलभूत तत्त्वांपासून अनभिज्ञ आहेत. हे अज्ञान दूर करण्यासाठी शालेय स्तरावर संविधानाचे शिक्षण सक्तीचे करणे गरजेचे आहे.

• संविधानाचा अपमान करणाऱ्या घटना : अशा घटनांवर कठोर कारवाई करणे गरजेचे आहे. सरकारने संविधानाच्या संरक्षणासाठी कायद्यांची प्रभावी अंमलबजावणी करावी.

• संविधानातील तत्त्वांची अंमलबजावणी : संविधानाने दिलेल्या तत्त्वांची प्रभावी अंमलबजावणी होणे गरजेचे आहे. यासाठी प्रशासन, न्यायव्यवस्था, आणि जनतेच्या सहभागाची आवश्यकता आहे.

• संविधान साक्षरतेसाठी विशेष उपक्रम : सरकारी आणि खाजगी पातळीवर संविधान साक्षरतेसाठी उपक्रम राबवणे, जसे की व्याख्याने, कार्यशाळा, आणि समाजमाध्यमांचा प्रभावी वापर करणे, गरजेचे आहे.

भारतीय संविधान हे आपल्याला लोकशाही, न्याय आणि समानतेचे मूल्य शिकवते. परंतु, या मूल्यांची अंमलबजावणी आणि त्याचे संरक्षण ही प्रत्येक भारतीयाची जबाबदारी आहे. संविधान साक्षरता निर्माण करणे म्हणजे केवळ संविधानाचे तत्त्व शिकवणे नव्हे, तर त्या तत्त्वांची मूल्ये आचरणात आणणे होय. संविधान साक्षर समाज म्हणजे एक असा समाज, जिथे प्रत्येक नागरिक आपले हक्क आणि कर्तव्ये जाणतो, आणि त्यांच्यावरील जबाबदाऱ्यांची पूर्तता करतो. अशा समाजात लोकशाहीचे खरे तत्त्व रुजते.

भारतीय संविधान हे केवळ कायद्यांचा संच नाही, तर ते देशातील प्रत्येक नागरिकासाठी एक प्रेरणादायक मार्गदर्शक आहे. संविधानाचा सन्मान राखणे आणि त्याचे मूलभूत तत्त्व प्रत्येकापर्यंत पोहोचवणे, ही प्रत्येक नागरिकाची जबाबदारी आहे. आपल्या देशाला लोकशाहीच्या मार्गावर यशस्वीपणे पुढे नेण्यासाठी संविधानाविषयी जागरूकता निर्माण करणे, संविधानाचे शिक्षण देणे, आणि त्याची अंमलबजावणी सुनिश्चित करणे गरजेचे आहे. संविधान नव्याने समजून घेणे आणि त्याचे संरक्षण करणे, हेच भारतीय लोकशाही टिकवण्याचे आणि संविधानाचा आत्मा जपण्याचे खरे प्रतिक आहे.

हे ही वाचा : history: खोटारडेपणा किती? ‘लोकसत्ता’चा पोस्टमार्टेम !

About The Author

रयत समाचार वृत्तसेवा

See author's posts