समाजसंवाद | ११ मे | भैरवनाथ वाकळे

(History) महात्मा जोतीराव फुले यांनी ११ मे १८८८ रोजी भायखळा येथील रघुनाथ महाराज समाधी सभागृहात काढलेले उद्गार, “…शुद्रादि अतिशुद्रांसह भिल्ल-कोळी वगैरे सर्व लोक विद्वान होवून विचार करण्यालायक होईपावेतो ते सर्वसारखे एकमय लोक निर्माण झाल्याखेरीज ‘नेशन’ निर्माण होत नाही!” हे केवळ एक विधान नव्हे, तर एक क्रांतिकारी विचारसरणी आहे. या उद्गारातून फुले यांनी ‘राष्ट्र’ (नेशन) या संकल्पनेची एक सर्वसमावेशक, समतावादी आणि प्रगत व्याख्या मांडली. त्यांच्या या विचारांचा गाभा आणि आजच्या काळात त्याची प्रासंगिकता यावर आपण विचार व आचरण केले पाहिजे. महात्मा फुलेंच्या विचारातील ‘राष्ट्र’ म्हणजे नेशन ही संकल्पना आपण निर्माण करू शकू का ? हे पहाणे महत्वाचे ठरणार आहे.

(History) फुले यांच्या ‘नेशन’ संकल्पनेला समजून घेऊन, ती आजच्या भारतात प्रत्यक्षात उतरवण्यासाठी आपण काय करायला हवे, तसेच त्यांच्या दृष्टिकोनातून राष्ट्रातील लोकांनी एकमेकांशी कसे वागले पाहिजे, यावर विशेष भर द्यावा लागणार आहे. फुले यांची ‘नेशन’ संकल्पना काय होती तर, तो एक क्रांतिकारी दृष्टिकोन होता. महात्मा फुले यांनी ‘नेशन’ या शब्दाला तत्कालीन सामाजिक आणि सांस्कृतिक संदर्भात एक नावीन्यपूर्ण अर्थ दिला. त्यांच्या मते, राष्ट्र म्हणजे केवळ भौगोलिक सीमा, सत्ता किंवा राजकीय एकत्रीकरण नाही. खरे राष्ट्र तेव्हाच निर्माण होते, जेव्हा समाजातील सर्वस्तरांतील लोक विशेषतः शूद्र, अतिशूद्र, भिल्ल, कोळी, सर्वधर्मिय आणि इतर उपेक्षित समुदाय शिक्षण आणि विचारशक्तीने सक्षम होऊन एकमय होतात. फुले यांचा हा विचार आणि त्यांच्या कार्याचा केंद्रबिंदू शिक्षण आणि समता आहे. त्यांनी जातीव्यवस्था आणि सामाजिक विषमतेला आव्हान देताना शिक्षणाच्या माध्यमातून उपेक्षितांना सक्षम करण्याचा आग्रह धरला.

(History) फुले यांच्या या संकल्पनेत ‘नेशन’ ही एक अशी व्यवस्था आहे, जिथे प्रत्येक व्यक्तीला शिक्षण, स्वातंत्र्य आणि समान संधी मिळतात. त्यांनी राष्ट्राला एक समावेशक समाज म्हणून पाहिले, जिथे भेदभावाला स्थान नाही तसेच सर्वजण विचारांनी जोडलेले आहेत. ही व्याख्या केवळ त्या काळासाठीच नव्हे, तर आजच्या आधुनिक युगातही अत्यंत प्रगत आणि प्रेरणादायी आहे. फुले यांनी शिक्षणाला सामाजिक परिवर्तनाचे साधन मानले, कारण त्यांच्या मते, शिक्षणामुळेच व्यक्ती स्वतःच्या हक्कांची जाणीव करून घेते आणि समाजाला प्रगतीच्या दिशेने घेऊन जाते. फुले यांच्या विचारांचे ऐतिहासिक महत्त्व म्हणजे हे विचार १९ व्या शतकातील भारतीय समाजाच्या पार्श्वभूमीवर अत्यंत क्रांतिकारी होते. त्याकाळात जातीव्यवस्था आणि सामाजिक गुलामगिरीने समाजाला जखडलेले होते. शिक्षणाचा अधिकार हा उच्चवर्णीयांसाठीच मर्यादित होता, आणि उपेक्षित समुदायांना शिक्षणापासून वंचित ठेवले जात असे. फुले यांनी स्वतःच्या पत्नी सावित्रीबाई यांच्यासोबत मिळून मुलींसाठी आणि दलित उपेक्षितांसाठी शाळा सुरू केल्या. त्यांनी सत्यशोधक समाजाची स्थापना करून सामाजिक जागरूकता आणि समतेचा विचार पसरवला.

फुले यांच्या ‘नेशन’ संकल्पनेत शिक्षण आणि समतेच्या माध्यमातून समाजातील प्रत्येक व्यक्तीला सन्मानाने जगण्याचा हक्क मिळावा, हा विचार अंतर्भूत आहे. त्यांनी ‘गुलामगिरी’ आणि ‘शेतकऱ्यांचा आसूड’ यांसारख्या लेखनातून सामाजिक अन्यायावर प्रहार केले आणि उपेक्षितांच्या सक्षमीकरणाचे महत्त्व अधोरेखित केले. त्यांचा हा विचार आजही भारतीय समाजाला दिशा देणारा आहे. यांच्या ‘नेशन’ मधील लोकांचे परस्परांशी वर्तन अगदी बंधुभावापेक्षाही जास्त प्रेमाचे असायला पाहिजे.

‘नेशन’ संकल्पनेत लोकांनी एकमेकांशी कसे वागले पाहिजे, याबाबत त्यांनी स्पष्ट मार्गदर्शन केले आहे. त्यांच्या दृष्टिकोनातून, राष्ट्रातील लोकांचे परस्परसंबंध समता, बंधुता, न्याय आणि परस्पर सन्मान यांवर आधारित असले पाहिजेत. फुले यांनी सत्यशोधक समाजाच्या माध्यमातून मांडलेल्या तत्त्वांवरून त्यांच्या अपेक्षा समजून घेता येतात. समानतेचा आदर हा त्याचा गाभा आहे. फुले यांनी जाती, वर्ण किंवा सामाजिक स्तर यांवर आधारित भेदभावाला कडाडून विरोध केला. त्यांच्या मते, राष्ट्रातील प्रत्येक व्यक्तीने दुसऱ्या व्यक्तीला समान लेखले पाहिजे. त्यांनी उच्चवर्णीय आणि उपेक्षित समुदायांमधील सामाजिक अंतर कमी करण्यासाठी सत्यशोधक विवाहसोहळ्यांचे आयोजन केले, जिथे सर्व जातींतील लोक एकत्र येत असत. त्याच विचारावर राजर्षी शाहू महाराजांनी पुढे आपल्या बहिणीचा विवाह होळकर घराण्यात करून दिला. हा त्याकाळचा मराठा-धनगर विवाह होता. आजच्या काळात आपण शैक्षणिक संस्थांमध्ये आणि सामाजिक मेळाव्यांमध्ये सर्वांना समान संधी आणि सन्मान देण्याचा प्रयत्न केला पाहिजे. बंधुत्व आणि सहकार्याला प्रथम प्राधान्याने दिले पाहिजे. फुले यांनी ‘एकमय’ समाजाची संकल्पना मांडली, जिथे लोक एकमेकांशी बंधुत्वाच्या भावनेने जोडलेले असतात. त्यांच्या मते, राष्ट्राची ताकद ही लोकांच्या एकजुटीत आहे. यासाठी, लोकांनी एकमेकांना सहकार्य करणे, एकमेकांच्या प्रगतीसाठी पाठबळ देणे आणि सामुदायिक हितासाठी कार्य करणे आवश्यक आहे. फुले यांनी शेतकरी आणि उपेक्षित समुदायांना एकत्र आणण्यासाठी प्रयत्न केले. आज आपणही सामुदायिक उपक्रम, सहकारी संस्था आणि स्वयंसेवी कार्यांद्वारे बंधुत्व वाढवू शकतो. परस्परसन्मान आणि संवादाने दरी नष्ट होते, हा त्यांचा अनुभव होता. त्यांनी प्रत्येक व्यक्तीच्या स्वाभिमानाला महत्त्व दिले. त्यांच्या मते, राष्ट्रातील लोकांनी एकमेकांच्या सांस्कृतिक, धार्मिक आणि सामाजिक विविधतेचा आदर केला पाहिजे. यासाठी खुल्या संवादाला प्रोत्साहन देणे आणि एकमेकांच्या मतांचा सन्मान करणे गरजेचे आहे.

फुले यांनी सत्यशोधक समाजाच्या बैठकींमधून विविध समुदायांमधील संवादाला चालना दिली. आज आपण समाजमाध्यमे, सार्वजनिक मंच आणि शिक्षणसंस्थांद्वारे परस्परसंवाद वाढवू शकतो. सामाजिक न्यायासाठी कृतीबध्दता असलीच पाहिजे, हा त्यांचा आग्रह. त्यांनी उपेक्षितांच्या हक्कांसाठी लढा दिला आणि समाजातील प्रत्येक व्यक्तीने अन्यायाविरुद्ध आवाज उठवावा, असे आवाहन केले. त्यांच्या मते, राष्ट्रातील लोकांनी एकमेकांप्रती सहानुभूती दाखवावी आणि सामाजिक न्यायासाठी एकत्र यावे. जाती आधारित भेदभाव, लिंगभेद किंवा आर्थिक शोषण यांविरुद्ध लढण्यासाठी सर्वांनी एकजुटीने पुढे यावे. आपण सामाजिक चळवळी, कायदेशीर मदत आणि जागरूकता मोहिमांद्वारे हे ध्येय साध्य करू शकतो.

आजही महात्मा फुले यांच्या विचारांची प्रासंगिकता खुप मोठी आहे. स्वातंत्र्यप्राप्तीनंतर सात दशकांहून अधिक काळ लोटला असला, तरी फुले यांनी मांडलेली ‘नेशन’ संकल्पना पूर्णतः साकार झालेली नाही. भारताने आर्थिक आणि तांत्रिक प्रगती केली असली, तरी सामाजिक आणि आर्थिक विषमता अजूनही आपल्या समाजात खोलवर रुजलेली आहे. शिक्षणाचा प्रसार झाला असला, तरी खऱ्या अर्थाने सर्वसमावेशक आणि गुणवत्तापूर्ण मोफत शिक्षण सर्वांपर्यंत पोहोचलेले नाही. जाती, धर्म, लिंग आणि आर्थिकस्तर यांवर आधारित भेदभाव अजूनही कायम आहे.

फुले यांनी ज्या शूद्र आणि अतिशूद्र समुदायांचा उल्लेख केला, त्या समुदायांपैकी अनेक आजही सामाजिक आणि आर्थिकदृष्ट्या मागासलेले आहेत. आदिवासी, दलित, आणि इतर उपेक्षित गटांना मुख्य प्रवाहात आणण्यासाठी आपण फुले यांच्या विचारांना प्रत्यक्षात उतरवण्याची गरज आहे. २०२१ च्या राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरणाने (NEP) सर्वसमावेशक शिक्षणावर भर दिला आहे का, याचाही विचार करावा लागणार आहे. या धोरणात बहुजनांविरोधात अनेक षडयंत्र असल्याचे विचारवंत सांगतात. याचाही आपल्याला अभ्यास करावा लागणार आहे, परंतु त्याची अंमलबजावणी ग्रामीण आणि आदिवासी भागांमध्ये अजूनही अपुरी आहे. त्याचप्रमाणे, आर्थिक विषमता कमी करण्यासाठी रोजगाराच्या संधी आणि कौशल्यविकास कार्यक्रम यांना प्राधान्य देणे आवश्यक आहे.

फुले यांचे विचार आणि आपली जबाबदारी आपण सर्वांनी आधी समजून घेतली पाहिजे. महात्मा फुले यांची ‘नेशन’ संकल्पना प्रत्यक्षात साकारण्यासाठी आपण ठोस पावले उचलली पाहिजेत. त्यासाठी सर्वसमावेशक शिक्षणाचा प्रचारप्रसार झाला पाहिजे. शिक्षणाचा अधिकार हा कागदोपत्री न राहता प्रत्येक व्यक्तीपर्यंत पोहोचला पाहिजे. ग्रामीण आणि आदिवासी भागात दर्जेदार शाळा, प्रशिक्षित शिक्षक आणि डिजिटल तंत्रज्ञानाची उपलब्धता वाढवावी लागेल. डिजिटल इंडिया उपक्रमाचा उपयोग करून ग्रामीण भागातील विद्यार्थ्यांना ऑनलाइन शिक्षणाची सुविधा उपलब्ध करून देता येईल. तसेच, मुलींच्या शिक्षणाला प्राधान्य देण्यासाठी विशेष मोहिमा राबवल्या पाहिजेत, ज्याप्रमाणे सावित्रीबाई फुले यांनी त्या काळात केले होते. सामाजिक समतेची चळवळीला जोर देणे आत्ताच्या काळात गरजेचे आहे. कारण एकीकडे रा.स्व.संघाच्या विचारांच्या संघटना माणसांमधे दूफळी निर्माण करून मनुस्मृतीचे वर्णवर्चस्ववादी राष्ट्र आणण्याचे स्वप्न पहात आहे. त्याला निर्बूध्द लोक विविध अमिषांनी बळी पडून आपल्याच येत्या पिढ्यांचे नुकसान करून घेत आहेत. म्हणून जाती-आधारित भेदभाव, लिंगभेद आणि आर्थिक विषमता दूर करण्यासाठी कायद्यांची कठोर अंमलबजावणी आवश्यक आहे. अनुसूचित जाती आणि जमातींसाठीच्या अत्याचार प्रतिबंधक कायद्याची (SC/ST Act) प्रभावी अंमलबजावणी करणे, महिलांविषयक कायदे कडक करणे, त्यांच्या सन्मानसाठी लोकजागृती करणे गरजेचे आहे. त्याचबरोबर, सामाजिक जागरूकता मोहिमांद्वारे फुले यांनी सत्यशोधक समाजाच्या माध्यमातून जशी जनजागृती केली, तशीच आज आपणही समाजमाध्यमे, शिक्षणसंस्था आणि सार्वजनिक मंचांचा उपयोग करून समतेचा विचार रूजविला पाहिजे.

आर्थिक सक्षमीकरणाशिवाय पर्याय नाही, हे त्याकाळात फुलेंनी सांगून ठेवले होते. फुले स्वतः बांधकाम कंत्राटदार होते. त्यांनी पुणे, मुंबई येथील अनेक इमारती बांधल्या. कात्रजच्या बोगद्याचे काम त्यांच्या पुना कंस्ट्रक्शन कंपनीने केले. ते आर्थिक सक्षम होते म्हणून समाजकार्यात मोठे काम उभे केले. उपेक्षित समुदायांना आर्थिकदृष्ट्या सक्षम करण्यासाठी कौशल्यविकास कार्यक्रम, सूक्ष्म-वित्तपुरवठा आणि उद्योजकतेला प्रोत्साहन देणे आवश्यक आहे. सरकारच्या ‘स्किल इंडिया’ आणि ‘मुद्रा योजना’ यांसारख्या उपक्रमांचा विस्तार करून ग्रामीण आणि आदिवासी भागातील तरुणांना रोजगाराच्या संधी उपलब्ध करून दिल्या पाहिजे. यामुळे आर्थिक स्वावलंबन वाढेल आणि सामाजिक विषमता कमी होण्यास मदत होईल.

सांस्कृतिक एकात्मता असल्याशिवाय एकमय नेशन नाही. महात्मा फुलेंनी बैध्दिक आणि सामाजिक उत्थानाने एकमय झालेल्या समाजाची संकल्पना मांडली. यासाठी विविध जाती, धर्म आणि संस्कृतींमधील संवाद वाढवणे गरजेचे असल्याचे दाखवून दिले. त्यासाठी सांस्कृतिक उत्सव, सामुदायिक उपक्रम आणि शिक्षणातून बहुसांस्कृतिकतेचा आदर शिकवला पाहिजे. यातून सामाजिक ऐक्य वाढेल आणि फुले यांनी पाहिलेल्या ‘नेशन’च्या स्वप्नाला गती मिळेल. पुढे राजकीय सहभागही तितकाच महत्वाचा आहे. उपेक्षित समुदायांचा राजकीय सहभाग वाढवणे हा फुले यांच्या विचारांचा महत्त्वाचा पैलू आहे. स्थानिक स्वराज्य संस्थांपासून ते राष्ट्रीय स्तरापर्यंत, दलित, आदिवासी आणि इतर मागासवर्गीय समुदायांचे प्रतिनिधित्व वाढवले पाहिजे. त्यांना स्वतंत्र कारभार करण्याची मोकळीक दिली पाहिजे.

आपण आत्ता सर्वांनी पाहिले आहे. भारत पाकिस्तान युध्दकाळात आपल्य राष्ट्रपती दौपदी मुर्मू कुठे दिसत नव्हत्या. खरे तर त्या तिन्ही सैन्यदलाच्या प्रमुख आहेत. एकिकडे सत्ताधारी यांनी आदिवासी महिलेला राष्ट्रपती केल्याचा जगभर डंका वाजविला, तर दुसरीकडे त्यांना काहीच निर्णय घेऊ दिल्याचे दिसले नाही. जसे एखाद्या खेडेगावाच्या ग्रामपंचायतीची सरपंच महिला केली जाते कारण तिथे आरक्षण असते पण तिला बिचारीला काहीच कारभार करू दिला जात नाही. तशी गत द्रौपदी मुर्मू यांची केली आहे काय ? आपण विचार करावा. हे सर्व आपण गेले आठदहा दिवस झाले पाहिले. अस होऊ नये म्हणून जागरूकता मोहिमा आणि नेतृत्व प्रशिक्षण कार्यक्रम राबवले पाहिजेत.

फुले यांच्या विचारांचा, स्वप्नांचा वारसा पुढे नेणे आत्ताच्या काळात फार गरजेचे आहे. महात्मा फुले यांनी मांडलेली ‘नेशन’ संकल्पना ही केवळ एक आदर्शवादी स्वप्न नाही, तर एक कृतीशील मार्गदर्शक तत्त्व आहे. त्यांचे विचार आजच्या भारताला सामाजिक समता, शिक्षण आणि सक्षमीकरणाच्या दिशेने प्रगती करण्यासाठी प्रेरणा देतात. आपण सर्वांनी सरकार, नागरिक, राजकीय पुढारी, सर्व जातीचे पुढारी, त्यांच्या शिक्षणसंस्था आणि स्वयंसेवी संस्था मिळून फुले यांच्या विचारांना प्रत्यक्षात उतरवण्यासाठी प्रयत्न केले पाहिजेत. आजच्या डिजिटल युगात फुले यांचा वारसा पुढे नेण्यासाठी आपण तंत्रज्ञानाचा उपयोग करू शकतो. समाजमाध्यमांद्वारे फुले यांच्या विचारांचा प्रसार करणे, ऑनलाइन शिक्षण पोर्टल्सद्वारे उपेक्षित समुदायांना शिक्षण उपलब्ध करून देणे, आणि डेटा विश्लेषणाद्वारे सामाजिक विषमतेचे मूळ शोधून त्यावर उपाययोजना करणे शक्य आहे. याशिवाय, फुले यांनी ज्या प्रकारे सत्यशोधक समाजाच्या माध्यमातून सामान्य माणसांना जोडले, त्याचप्रमाणे आज आपणही सामुदायिक चळवळींना बळ देऊ शकतो.

आपल्या आजूबाजूला पाहिले तर त्यांचे नाव घेणारे अनेक ढोंगी राजकीय पुढारी, समाजसेवक, अनेक जातींचे पुढारी दिसून येतात. फुलेंचे नाव घ्यायचे, त्यांचा फोटो वापरायचा, त्यांची जयंती पुण्यतिथी साजरी करायची पण फुलेंनी आयुष्यभर जे काम केले, ज्या विचारांनी जगले त्याला दुर्लक्षून टाकायचे, अशी गत सध्या सुरू आहे.